Eşeysiz Üreme Çeşitleri
Eşeysiz üreme, bir canlının üreme hücreleri kullanmadan, tek başına, kendisiyle aynı kalıtsal yapıya ve özelliklere sahip yeni bir canlı oluşturmasıdır. Eşeysiz üreme sırasında sperm, polen ve yumurta gibi hücreler bulunmaz. Döllenme olayı gerçekleşmez. Eşeysiz üreme için temel mekanizma mitoz bölünmedir. Eşeysiz üreme sonucunda ortaya çıkan yeni bireyler ana canlı ile tamamen aynı kalıtıma sahiptir. Kalıtsal çeşitlilik söz konusu değildir. Oldukça hızlı gelişen eşeysiz üreme çeşitlerinde kalıtsal çeşitlilik ancak mutasyon ile sağlanabilir. Eşeysiz üreme ile yeni oluşan yavru bireyler çevresel değişimlere kolay adapte olma özelliklerine sahip değildir.
Eşeysiz üreme çeşitleri başlıca beş ana başlık altında incelenir: - Bölünerek Üreme, üremedeki temel olay hücrenin bölünmesidir. Tek hücreden oluşan birey mitoz bölünme ile iki yeni yavru birey oluşturur. Amip, öglena, paramesyum, arke ve bakteri gibi canlılar bölünerek üreme örnekleridir. Hücre bölünmesi mitoz, mayoz ve amitoz olmak üzere üç şekilde gerçekleşir. Tek hücreli canlılarda ana hücrenin ikiye bölünmesi şeklinde oluşur. Bakteri ve arkelerde eşeysiz üreme, ikiye bölünme sırasında genetik maddenin eşlenmesi ve hücre sitoplazmasının ikiye bölünmesi olarak gerçekleşir. Sitoplazmanın bölünme yeri her canlıda farklı özelliklere sahiptir. Paramecium enine bölünme özelliği gösterirken, öglenalar boyuna, amipler ise her şekilde bölünme özelliğine sahiptir.
Tomurcuklanarak Üreme
Tomurcuklanarak üreme, bir canlının kendi vücudu üzerinde tomurcuk şeklinde birkaç çıkıntı oluşturarak yaptığı eşeysiz üreme şeklidir. Tomurcuklanma ile gerçekleşen eşeysiz üremede yeni oluşan canlı kendi başına bağımsız bir birey olabilirken bazen de ana canlı üzerinde kopmadan yaşamını sürdürebilir. Bira mayası, hidra ve sünger gibi canlılar tomurcuklanarak üremenin en güzel örnekleridir. Tomurcuklanma tek ya da çok hücreli canlılarda görülebilir. Bira mayası hücrelerinde mitoz bölünme oluşur. Ancak sitokinez oluşurken, yeni oluşan hücrelerin sitoplazması eşit olmaz. Her zaman yeni oluşan hücrenin biri diğerine göre daha küçük olma özelliğindedir. Küçük hücreye tomurcuk adı verilir. Hidranın tomurcuklanmasında ise vücudunun herhangi bir bölgesinde çıkıntı oluşur. Bu oluşan çıkıntılar mitoz bölünmeler ile büyüyerek tomurcukları oluşturur. Oluşan tomurcuklar kendi başına ayrılarak veya ana canlı üzerinde koloni şeklinde yaşar.
- Sporla Üreme, başka bir üreme hücresi ile birleşmeden çimlenme ile çevre şartlarına dayanıklı yeni bir canlı oluşmasıdır. Sporla üreyen canlılarda eşeysiz üreme ve eşeyli üreme bir arada görülür. Yani her iki üreme şekli sıra ile gerçekleştirilir. Bu duruma metagenez adı verilir. Kara yosunu, eğrelti otu, plazmodium ve mantarlar eşeysiz üreme çeşitleri olan sporla bölünmeye örnektir. Eğrelti otları, sporofit ve gametofit olmak üzere iki farklı vücut formuna sahiptir. Sporofit üzerinde bulunan bazı hücreler, mayoz bölünme ile n kromozoma sahip sporları oluşturur. Spor kesesinde tutulan bu sporlar, kesenin patlaması ile etrafa dağılır ve oluşan yeni canlılar uygun yerlerde yaşam alanı oluşturur. Sporların gelişmesi ile de n kromozomlu gametofitler oluşur. Erkek ve dişi gametofitler, dişi üzerinde bulunmakta olan arkegonyumdan mitoz bölünme yaparak dişi gametleri oluşturur. Erkek gametofit de aynı şekilde anteridyumlardan erkek gamet oluşturur. Dişi ve erkek gametin döllenmesi ile 2n kromozomlu yeni sporofit oluşur. Sporların oluşup gametofiti meydana getirmesi, eşeysiz üreme sayesinde olur. Plasmodium ise tek hücreli bir canlı olup sıtma hastalığının nedenidir. Sıtma insanlara anofel adı verilen dişi sivrisinek ile bulaşır. Plasmodium eşeysiz üremesini insanda, eşeyli üremesini ise dişi sinekte gerçekleştirir.
Rejenerasyonla Üreme
Rejenerasyonla üreme, canlıdan kopan herhangi bir parçanın kendini tamir ederek yeni bir canlı oluşturmasıdır. Deniz yıldızı, yassı solucan ve toprak solucanı bu üreme şekline örnektir. Hasarlı parçaların iyileşmesi yenilenmedir. Bu sayede yeni bir canlı oluşarak canlı sayısında artış sağlar.
- Vejetatif Üreme, sadece bitkilere özgü bir eşeysiz üreme çeşididir. Bir bitkiye ait kök, gövde ve yapraktan o bitkiyle aynı kalıtımı taşıyan yeni bitkiler oluşur. Bitkilerde görülen vejetatif üreme, klonlama ile yeni bitkiler oluşturma açısından önemlidir. Bitkilerde kök, gövde ve yaprak gibi organlardan yeni bitkiler geliştirilebilir. Bu sayede tarımda istenilen özelliklere sahip bitkiler hızlı ve kolay bir şekilde çoğaltılabilir.
|
